การเสริมโภชนาการสำหรับผู้ป่วยเอดส์ที่มีอาการท้องเสีย

 

ท้องเสียเป็นอาการที่พบบ่อย อาจเกิดจาการดูดซึมอาหารลดลงเพราะ Villi ของลำไส้ผิดปกติ หรือเยื่อบุทางเดินอาหารถูกทำลายและมีการหลั่งกรดในกระเพาะลดลง ทำให้ติดเชื้อแบคทีเรีย เชื้อราง่ายขึ้น หรืออาจเกิดจากการติดเชื้อในกระแสเลือดด้วย และอาจมีการติดเชื้อโปรโตซัว หรือเป็นเนื้องอก นอกจากนี้อาจเกิดจากความเครียดหรือยาที่ผู้ป่วยใช่อยู่

ท้องเสียของผู้ป่วยเอดส์ สามารถแบ่งเป็น 4 แบบ

การมีพยาธิสภาพของลำไส้เล็กทั้งหมด   สาเหตุส่วนใหญ่จากโปรโตซัว ซึ่งเดิมพบในลำไส้ของสัตว์(ปลา) แล้วปนเปื้อนในน้ำดื่ม ส่วนเชื้อ Microsporidium พบได้น้อยกว่า ทำให้มีอาการคล้ายไข้หวัดในตอนแรก ร่วมกับท้องเสีย ปวดท้อง ท้องอืด คลื่นไส้ ปริมาตรอุจจาระจะสัมพันธ์กับอาหารที่รับประทานโดย เฉพาะอาหารพวกไขมัน ทำให้ร่างกายดูดซึมอาหารได้น้อย มีการเคลื่อนไหวของลำไส้ 4-8 ครั้งต่อวัน   การเสริมโภชนาการ   เนื่องจากผู้ป่วยมีพยาธิสภาพขิงลำไส้เล็กทั้งหมด จึงมีการดูดซึมอาหารลดลงมาก จึงจำเป็นต้องให้สารอาหารทางหลอดเลือดดำทันที เมื่อมีอาการดีขึ้นจึงให้สารอาหารทางสายให้อาหารผ่านระบบทางเดินอาหารโดยให้อาหารที่มีไขมันน้อยกว่า 5 % ปราศจากแลคโตส และควรตรวจระดับ serum albumin เพื่อควบคุมภาวะ hypoalbuminemia ซึ่งทำให้เกิดอาการบวมและท้องเสีย โดยจัดให้มีสารอาหารซึ่งมีไนโตรเจนเพียงพอ นอกจากนี้สารอาหารบางชนิด เช่น แคลเซียม แมกนีเซียม เหล็ก โฟลิค วิตามินที่ละลายในไขมัน (วิตามิน A, D, E, K) จะไม่ถูกดูดซึม ดังนั้นจึงจำเป็นต้องเสริมวิตามินและเกลือแร่ดังกล่าว การมีพยาธิสภาพของลำไส้เล็กบางส่วน   มีการดูดซึมอาหารผิดปกติในลำไส้บางส่วน เช่น Ileum ทำให้เกิดอาการท้องเสียเป็นช่วง ๆ และจะเป็นมากในตอนเช้า ในช่วงแรกเกิดจากเกลือน้ำดี อาการท้องเสียจะเป็ยมากขึ้น เมื่อผู้ป่วยรับปประทานอาหารมากขึ้น การสูญเสียอาหารรุนแรงน้อยกว่าแบบแรก เช่น สูญเสียเกลือแร่ สารอาหารบางชนิด เช่น วิตามิน B12   การเสริมโภชนาการ   ควรจัดอาหารให้ผู้ป่วยครั้งละน้อยๆ แต่บ่อยครั้ง โดยวันแรก ๆ ควรได้รับพลังงานที่เพียงพอ เป็นปริมาณอาหารที่มีไขมันต่ำ (มีปริมาณไขมันน้อยกว่า 5%) เพื่อลดการหมุนเวียนของเกลือน้ำดี เพราะถ้า Ileum ทำงานน้อยลง เกลือน้ำดีซึ่งเข้ามาในลำไส้จะทำให้เกิดอาการท้องเสียจากกรดไขมัน มีแลคโตสต่ำ ไม่มีคาเฟอีน แอลกอฮอล์ เพราะคาเฟอีนและแอลกอฮอล์มีค่าน้อย และเร่งการขับปัสสาวะทำให้สูญเสียน้ำในร่างกายและควรเสรมวิตามินเกลือแร่ด้วย การมีพยาธิสภาพของลำไส้ใหญ่   สาเหตุที่พบบ่อยอาจเกิดจากเชื้อไวรัส Cytomegalovirus ทำให้อักเสบที่ Colon หรือเป็นแผลเดี่ยว ๆ หลายแผลที่ส่วนใดส่วนหนึ่งของระบบทางเดินอาหาร การติดเชื้อแบคทีเรียที่พบบ่อยเช่น Salmonella หรือ Mycobacterium อาจทำให้ติดเชื้อในกระแสเลือดได้ การติดโปรโตซัว ซึ่งพบได้บ่อยในชายรักร่วมเพศ และอาจเกิดจากมะเร็ง มีอาการอักเสบทั่วไปเรื้อรัง ทำให้น้ำหนักตัวลดลงอย่างรวดเร็ว เนื่องจากร่างกายไม่ได้รับสารอาหาร มีการเคลื่อนไหวลำไส้ได้น้อย อาการท้องเสียจะรุนแรงขึ้นเมื่อรับประทานอาหาร ผู้ป่วยจึงไม่อยากรับประทานอาหาร ทำให้ภาวะทุพโภชนาการยิ่งรุนแรงมากขึ้น   การเสริมโภชนาการ   ควรจัดอาหารให้ผู้ป่วยรับประทานทีละน้อยๆ แต่บ่อยครั้ง อาหารที่ให้ควรมีเส้นใย กากอาหาร แลตโตส ไขมัน คาเฟอีน ในปริมาณต่ำ เพื่อลดการเคลื่อนไหวของลำไส้ การมีพยาธิสภาพของลำไส้ที่มีสาเหตุเฉพาะเจาะจง   จะตรวจไม่พบเชื้อที่เป็นสาเหตุ พบว่าลำไส้มีการบีบตัวมากกว่าปกติ แต่ไม่สัมพันธ์กับอาหารที่รับประทานเข้าไป บางครั้งอาจมีการปวดท้องตอนเช้าและเย็นและถ่าย อาจมีอาการระคายเคืองบริเวณลำไส้บ้าง ผู้ป่วยยังคงเจริญอาหาร อาจมีการดูดซึมอาหารผิดปกติเล็กน้อย มีน้ำหนักตัวลดลงบ้าง   การเสริมโภชนาการ   ให้อาหารที่มีกากเพิ่มมากขึ้น เช่น รำข้าว เพคติน เมล็ดแมลงลัก Metamucil ทั้งนี้ เพื่อทำให้อุจจาระแข็งตัวขึ้น ควรเสริมอาหารที่ให้ทางระบบทางเดินอาหาร ถ้ามีอาการมากขึ้นใน 2-3 วันให้เปลี่ยนเป็นสูตรอาหารที่มีความซับซ้อนย้อยลง ถ้าผู้ป่วยยังสามารถรับประทานอาหารได้ ควรให้รับประทานเพื่อให้การทำงานของลำไส้เป็นปกติ เพราะเยื่อบุลำไส้จะฝ่อตัวได้ ถ้าผู้ป่วยไม่รับประทานอาหารเป็นเวลานาน ๆ       ตารางที่ 4 สรุปพยาธิสภาพของระบบทางเดินอาหารของผู้ป่วยเอดส์และแนวทางการเสริมโภชนาการ อาการ อาหารดัดแปลง อาหารสูตร Enteral Formula พยาธิสภาพลำไส้เล็กทั้งหมด ไขมันน้อยกว่า 20% มีเส้นใยต่ำ มีกากอาหารต่ำ ไม่มีแลคโตส คาเฟอีน มีกากอาหารต่ำ มีแลคโตสต่ำ มีไขมันน้อยกว่า 5% พยาธิสภาพลำไส้เล็กบางส่วน ไขมันน้อยกว่า 20% มีกากอาหารต่ำ มีแลคโตสต่ำ หลีกเลี่ยงคาเฟอีน มีกากอาหารต่ำ มีแลคโตสต่ำ มีไขมันร้อยกว่า 5 % มีเส้นใยต่ำ พยาธิสภาพของลำไส้ใหญ่ ไขมันต่ำหรือ MCT* มีกากอาหารต่ำ มีเส้นใยต่ำ มีแลคโตสต่ำ หลีกเลี่ยงคาเฟอีน มีกากอาหารต่ำ มีแลคโตสต่ำ มีไขมันต่ำเท่าที่รับได้ มีเส้นใยต่ำ พยาธิสภาพที่ไม่มีสาเหตุเฉพาะเจาะจง มีสารเพิ่มกากอาหาร มีแลคโตสต่ำ มีไขมันต่ำเท่าที่รับได้ มีแลคโตสต่ำ มีไขมันต่ำเท่าที่รับได้   ตารางที่ 5 เปรียบเทียบความแตกต่างระหว่างการดูดซึมอาหารผิดปกติกับการอักเสบของลำไส้ (Colitis)   การดูดซึมอาหารผิดปกติ ลำไส้อักเสบ จำนวนครั้งที่ถ่ายอุจจาระใน 1 วัน 3-8 3-30 ปริมาตรอุจจาระใน 1 วัน 750-10,000 ml 250-1,000 ml ความถี่ของการบีบตัวของลำไส้ ไม่แน่นอน ปกติ มีเลือดในอุจจาระ ไม่มี มี ภาวะฉุกเฉิน(Urgency) มี มี อาการปวดในท้อง มี บริเวณรอบๆ สะดือ มีบริเวณท้องส่วนล่าง ภาวะการขาดน้ำ มี ไม่มี   ดังนั้นในผู้ป่วยเอดส์ที่มีอาการท้องเสีย จำเป็นต้องวินิจฉัยว่า ท้องเสียจากสาเหตุอะไร และพยาธิสภาพเป็นแบบไหน เพื่อจะได้จัดอาหารเสริมได้เหมาะสมต่อไป   ข้อแนะนำทั่วไป สำหรับผู่ป่วยเอดส์ที่มีอาการท้องเสียถ่ายบ่อยมากกว่าวันละ 5 ครั้งขึ้นไป ดื่มน้ำตาลเกลือแร่ชดเชย เพื่อป้องกันภวาะร่างกายขาดน้ำ โดยอาจใช้เกลือแร่ชนิดผงขององค์กรเภสัชกรรม ชงดื่มบ่อยๆ หรือเตรียมเองโดยใช้เกลือป่น ครึ่งช้อนชา น้ำตาลทราย 2 ช้อนโต๊ะ น้ำสะอาด 1 ขวด ( 750 ซีซี. ขนาดเท่าขวดน้ำหวานหรือน้ำปลา) ผสมให้เข้ากัน เก็บไว้ในตู้เย็นได้นาน 24 ขั่วโมงหรือดื่มน้ำผลไม้ น้ำมะพร้าว น้ำข้าวต้มใส่เกลือ   งดดื่มเครื่องดื่มที่มีคาเฟอีน เช่น กาแฟ เครื่องดื่มชูกำลัง เพราะจะยิ่งกระตุ้นให้ท้องเสียมากขึ้น ควรได้รับอาหารที่มีไขมันต่ำและหลีกเลี่ยงการดื่มนมวัวปกติก่อน อาจเปลี่ยนเป็นนมถั่วเหลืองแทนหรือใช้อาหารเสริมสำหรับผู้ป่วย เช่น ไอโซคาล ลิปิซอร์บ แพนเอนเทอราล หรือใช้นมผงเด็กชนิดที่ระบุว่าสำหรับเด็กที่มีปัญหาการย่อยอาหาร หรือดูดซึมผิดปกติ เช่น โอแลค โปรโซบี ไอโซมิล เป็นต้น โดยผสมเจือจางในขช่วงแรกก่อน เมื่ออาการดีขึ้นจึงผสมในอัตราส่วนที่แนะนำข้างกระป๋อง หรือรับประทานอาหารอ่อน เช่น โจ๊ก ข้าวตุ๋น เป็นต้น